यो आलेखमा म जेलबारे कुरा गर्दै छु । जेलबारे चर्चा त पछि पनि होला । तर हाम्रोजस्तो अनुभवचाहिँ अब पछिल्लो पुस्ताले गर्न पाउनेछैन । समयले अब समाजलाई त्यस स्थितिमा फर्कन दिँदैन । समाज धेरै अघि बढिसकेको छ । तसर्थ, भोगाइको हिसाबले हाम्रो पुस्ता नै अन्तिम हो भन्दा हुन्छ ।
आजको नयाँ पुस्ताले जेल र यातनाबारे अनुभूति कसरी गर्छ कुन्नि ? आगोले पोलेको भोगाइ र अरूको कुरा सुनेर पोलेको महसुस गर्नु असाध्यै फरक अवस्था हो ।
०००
हामीलाई राज्य विप्लवको आरोपमा मुद्दा चलाइएको थियो । फाँसी र मृत्युदण्डको सजाय माग गरिएको थियो । गोलघरमा थुनिएको थियो । मृत्युदण्ड पाउने बन्दीलाई अन्य बन्दीसँगै राख्नुहुँदैन भनेर गोलघरमा राखिएको थियो ।
गोलघरमा पूर्वपट्टि देब्रे र दाहिनेतिर ढोका छ, दुईवटा लामा घर पनि छन् । बीचमा ठूलो स्पेस छ । त्यो खुला ठाउँमा एउटा चारकुने घर छ । त्यहीबीचमा फेरि एउटा चोक छ । चोकको छेउछेउमा ससाना फलामका ढोका हालिएका ससाना कोठा छन् । त्यहाँ असाधारण अपराधी, मानसिक सन्तुलन गुमाएका वा मृत्युदण्ड सुनाइएका राजनीतिक बन्दीलाई राखिन्छ । मलाई पनि त्यहीँ राखिएको थियो । गोलघरमा राख्नुको अर्थ मृत्युको फैसला सुन्नु मात्रै हुन्थ्यो । तपाईंहरूलाई अहिले यो कुरा थाहा पाउँदा कस्तो लाग्छ कुन्नि ? हामी गोलघरमा मृत्यु पर्खेर बसेका थियौं । आफूलाई मारिने दिन कुर्दै बसेका थियौं ।
यस्तो अवस्थामा बस्नुपर्दा मानिसमा धेरै किसिमले प्रभाव पार्दो रहेछ । पहिले त जैविक हिसाबले प्रभाव पर्ने भैगयो । मर्ने भइयो भन्ने लाग्दो रहेछ । त्यसपछि राजनीतिक प्रभाव पर्दो रहेछ । जेल परेको छु । मुद्दा चलेको छ । म सत्ताविरोधी भएकैले मेरो ज्यान लिने अप्राकृतिक, अमानवीय र तानाशाही प्रहार भएको छ भन्ने एक किसिमको आक्रोश पनि हुँदो रहेछ । एउटा जैविक परिवेशभन्दा माथि उठेर समाज परिवर्तनको नायक, अभियन्ता, मार्गदर्शकको रूपमा अडिग रहनुपर्छ भन्ने भाव आउँदो रहेछ । त्यसपछि जीवन के हो ? मृत्यु के हो ? मलाई फाँसी दिने फैसला गरेको मान्छे मभन्दा पहिला मर्छ कि पछि मर्छजस्ता गम्भीर प्रश्नहरू दार्शनिक कोणबाट आउँदा रहेछन् । जब जैविक भावबाट दार्शनिकतामा पुगिन्छ, त्यसपछि मृत्यु भन्ने कुरा त्यति ठूलो विषय बन्दो रहेनछ । मृत्यु सम्झँदा पनि शरीरमा काँडा नउम्रने रहेछ । बरु, जतिजति दिन बित्दै जान्छ, आज तानाशाहीको एउटा दिन छोट्टियो भन्ने अनुभूति हुँदो रहेछ ।
जेलमा रहँदा म बिहानै उठेर नित्यकर्म सकेपछि अलिकति व्यायाम गर्थें । पढ्ने कुरा केही छ भने पढ्थेँ । जेलमा बिहान सबेरै खाना खाने चलन थियो, ८/९ बजेतिरै खाना खाइसकिन्थ्यो । त्यसपछि प्रायः कोठामै बस्थेँ । पढ्न पाउने समय पढ्यो, लेख्न पाउँदा केही लेख्यो र चिन्तन गर्यो । एवम्रीतले दिन गुज्रन्थ्यो । त्यहाँका मानिसहरू अक्सर रूखो बोल्थे । उनीहरूको रूखो बोलीसँग मेरो टक्कर परिरहन्थ्यो । उनीहरू सम्मानहीन ढंगले, हेपेर, अभद्र ढंगमा बोल्ने गर्थे । बोलीमा उनीहरूभित्र रहेको कुण्ठा र त्यसले उत्पन्न गरेको चिड्चिडाहट देखिन्थ्यो ।
साधारणतया घाम नअस्ताउँदै बेलुकीको खाना खाइसक्नुपर्थ्यो । साँझ चार–पाँच बजेतिरै खाना आइपुग्थ्यो । वर्षायाममा सारै ढिलो खाँदा ६ बजेसम्म खाना खाइसकिन्थ्यो । खाजा वा चियानास्ता गर्न पाइँदैनथ्यो । त्यसका लागि पैसा नै पुग्दैनथ्यो । जम्माजम्मी डेढ माना चामल र ६०/७५ पैसा दिइन्थ्यो । त्यसबाटै दैनिकी चलाउनुपर्थ्यो । दाउरा, तेल, दाल, नुन, मञ्जन, साबुन, जुत्ता चप्पल, तरकारी सबै त्यति पैसाले पुर्याउनुपर्थ्यो । जेलमा खाना आफैं बनाउनुपर्थ्यो । तर राजनीतिक बन्दीहरूको भने ‘मेस’ थियो । हामी पैसा उठाएर एकै ठाउँमा राख्थ्यौं । अनि त्यही पैसाले किन्थ्यौं । त्यसले हामीलाई दैनिकी चलाउन सजिलो पार्थ्यो ।
प्रायः बन्दीहरू कठिनाइभित्र पनि रमाइलो गर्थे । दालको कथा अहिले सम्झँदा पनि मलाई रमाइलो लाग्छ । त्यो दिन खाना खाने बेला भएको थियो । कुनै एक जनाले खाना बनाउने व्यक्तिलाई भन्यो— यो बेसार–पानीजस्तो के बनाउनुभएको हो ?
खाना बनाउने व्यक्तिले भन्यो— दाल हो ।
उसले फेरि सोध्यो, दाल भएको भए त गेडागुडी फेला पर्नुपर्ने नि त !
खाना बनाउने व्यक्तिले भन्यो— यो काँचो दाल होइन, पकाएको दाल हो । पकाएपछि दाल पग्लिन्छ ।
३५ जनाको हाम्रो मेसमा जम्मा आधा चौथाइ दाल पाक्थ्यो । त्यति थोरै दाल त्यत्रो जनाले खाँदा त्यसको गेडा कसरी भेट्नु ? त्यही पग्लिएको दालको झोलसँग पनि हामी खाना खुसी भएर खान्थ्यौं । त्यस्तो परिस्थितिमा खानाको महत्त्व बुझिन्छ । अहिले भोकाएपछि खाना खाने चलन छैन । भोक लाग्नै नपाई, अथवा अलिकति पेट खाली भएको महसुस हुनासाथ खाइहाल्छौं । भोक हामीले चिनेकै छैनौं ।
म जेल परेको पहिलो ६ वर्ष कसैसँग भेट्न दिइएन । त्यति लामो समय कसैले भेट्न नपाएपछि परिवारका सदस्यहरूमा पनि जेलमा भेट्न जाने आदत नै हराइसक्या हुन्थ्यो ।
त्यति हुँदाहुँदै पनि यस्सो दुई–चार जना कहिलेकाहीँ भेट्न आउँथे । आफन्तलाई देख्न पाउँदा खुसी लाग्थ्यो । भेटघाट गर्न त के पाउनु र ! देखादेखजस्तो मात्रै हुन्थ्यो । भित्र र बाहिर बसेर, सरकारी जासुस छेउमा राखेर कुरा गर्नुपर्थ्यो । आत्मीय ढंगले कुरा गर्न पाइँदैनथ्यो, मनका कुरा खोल्न पाइँदैनथ्यो ।
म बस्ने कोठा कस्तो थियो भनेर सायद अहिलेको पुस्ताले अनुमान पनि गर्न सक्दैन । त्यो ६ फिट लामो, ४ फिटजति चौडा कोठा थियो । चारैतिर धेरै नै मोटो पर्खाल थियो । पर्खालबाट पानी पलाउँथ्यो । कोठामा घाम कहिल्यै आउँदैनथ्यो । खुट्टा पसार्न पनि गाह्रो, मान्छे बस्न मिल्ने तर उभिन नमिल्ने खालको कोठा थियो ।
जेलमा शौचालय थिएन । कोठामा सानो प्वाल पारिएको थियो । त्यसमै दिसापिसाब गर्नुपर्थ्यो । त्यो प्वालमा मुसाहरू खेल्थे । निदाउन खोज्यो, मुसाले दिसा ल्याएर सिरकमाथि छरिदिन्थ्यो ।
राति मुख सुक्थ्यो, तर कोठामा पानीको थोपो हुँदैनथ्यो । साँझ चार–पाँच बजे खाना खाएपछि बिहान नहुन्जेल पानी पिउन पाइँदैनथ्यो । काकाकुल भएर बिहान ८ बजेसम्म कुर्नुपर्थ्यो । मैले एक दिन पानी खान सुराही चाहियो भनेँ । तर ‘सुराही फुटाएर घाँटी रेटेर मर्यौ’ भने के गर्ने भन्दै दिएनन् । मैले भनेँ, ‘म मर्न परे गोली खाएर मर्छु, तर आत्महत्या गर्ने कायर म हैन । माटाको खपटाले रेटेर कहीँ घाँटी छिन्छ र मानिस मर्छ ?’ तर मेरो कुरा कसैले सुनेन । कुनै एउटा भाँडामा त पानी देऊ भन्दा पनि दिएनन् । मैले दूधको प्याकेटमा भए पनि पानी देऊ भनेँ । ‘प्याकेट घाँटीमा अड्केर मर्यौ’ भने के गर्ने भन्न थाले । उनीहरूको उद्देश्य नै निहुँ खोज्ने र ‘हुँदैन’ भन्ने मात्रै हुन्थ्यो । तर हामीले पछि अनशन बस्ने, खाना नखाने गरेर २०३५ सालतिर पानी खाने सुराही लिइछाड्यौं ।
त्यसबखत हाम्रो मनस्थिति अलि बढी एग्रेसिभ थियो, दुःख दिने मान्छे देख्दा रिस उठ्थ्यो । आफूलाई मानसिक रूपमा सन्तुलित राख्न सहज थिएन त्यो ठाउँमा । त्यहाँको वातावरण नै त्यस्तै खालको हुन्थ्यो । मसँगै जेलमा मानसिक सन्तुलन गुमाएका बन्दीहरू पनि थिए । उनीहरूको व्यवहार अनौठो हुन्थ्यो । कोही राति सुतिरहेका हुन्थ्ये त कोही रातभरि जाग्राम बसेर बिहानपख सुत्थे । राति ननिदाएको व्यक्तिले मस्त सुतिराखेको व्यक्तिलाई तथानाम गाली गर्थ्यो । फेरि ऊ सुतेपछि त्यसलाई अर्कोले सराप्न थाल्थ्यो ।
मानसिक अवस्था निकै खलबलिएका पूर्ण कुमाल नाम गरेका एक व्यक्तिसँग जोडिएको एउटा रमाइलो कहानी छ । त्यसबखत त्यो घटना दुःखपूर्ण थियो, तर अहिले सम्झँदाचाहिँ रमाइलो लाग्छ । एक दिन मलाई बाहिरबाट मासु–भात आयो । यस्सो अलिकति खाएको मात्रै थिएँ, ‘भात मलाई देऊ’ भन्दै उनले मलाई तथानाम गाली गर्न थाले । मैले खाना खानै सकिनँ । त्यसपछि मैले उनैलाई खान दिएँ । खाइसकेपछि उनी रुन थाले । भने, ‘माड्साप, मान्छे कतिसम्म गिर्न सक्दो रहेछ, मैले अघि भात त खाइसकेको थिएँ । तपाईं भोकै हुनुहुन्छ । त्यसै पनि तपाईं सारै कम खानुहुन्छ । आज त झन् भोकै पर्नुभयो । मैले मन थाम्न सकिनँ र तपाईंलाई खानै दिइनँ । म आफैंले खाएँ, म कति तल झरेँ । म आजदेखि मान्छे नै रहिनँ ।’ उनी धेरै बेर रोए त्यो दिन ।
केही दिनपछि फेरि मेरो लागि बाहिरबाट मासु–भात आयो । कुमालले फेरि त्यसै गरे । यस पटक त सुरुमै तथानाम गाली गर्दै मासु–भात मागे । मैले आफूलाई भोक लागेको बताएँ । तर उनले मान्दै मानेनन् । त्यस दिन पनि मैले मासुभात उनैलाई दिएँ । भात खाइसकेपछि खाना ल्याउने मान्छेलाई उनले भने, ‘म मन थाम्न सक्दिनँ, मासुभात ल्याएको दिन बाहिर लगेर खुवाऊ । भित्रै दिए उसले खान पाउँदैन ।’ अर्को एउटा कुरा पनि सम्झन्छु, ती कुमालसँग बागचाल खेल्न भने सकिँदैनथ्यो ।
अहिले पनि धेरैले मलाई सोध्नुहुन्छ— जेलमा छँदा निद्रा लाग्थ्यो भनेर । जेलभित्र मात्र होइन अहिलेसम्म पनि मलाई निद्राको समस्या कहिल्यै परेन, बिरामी हुँदाबाहेक । किनकि, म चिन्ता गर्दिनँ । गोलघरमा हुँदा एक दिन मैले कालीप्रसाद रिजालको कविता भेट्टाएँ । ‘फेरि एउटा बेकार दिन खेर गयो’ भन्ने आशयको थियो त्यो कविता । उनी कवितामा खेर गएको दिनको चर्चा गर्छन् । आज केही पनि भएन, एउटा बेकार दिन खेर गयो । यस्तैयस्तै भाव थियो कवितामा ।
म त्यो भावभन्दा अलिकति पृथक् थिएँ । मलाई रिजालको कविता मन परेको हो । तर मेरो जिन्दगी अलि भिन्न थियो । म अलि फरक ढंगले सोच्थेँ । मेरा हरेक दिन व्यर्थका हुँदैनथे, म दिनलाई व्यर्थ जान दिँदैनथेँ । म केही विचार गरिराखेको हुन्थेँ, केही न केही गरिरहन्थेँ । सुरुसुरुमा चुरोटका खोलमा कविता लेख्थेँ । पछि सादा पानामा लेख्न थालेँ । किताबहरू पढ्न थालेँ । मेरो धेरै समय चिन्तनमा बित्थ्यो ।
यी घटना, भोगाइ र व्यवहारलाई समग्रतामा हेर्नुपर्छ भन्ने लाग्छ मलाई । पुरानो पुस्ताले गरेको दुःख सहज थिएन । त्यो कुनै रोमाञ्च वा रमाइलो थिएन । त्यो कष्ट थियो, जीवनमरणको आन्दोलन थियो । तर पनि हामी आफूलाई ऊर्जाशील राख्न सधैं प्रयत्न गर्थ्यौं । हामी निराश थिएनौं, जस्तोसुकै अवस्थामा पनि आफूलाई उत्साही बनाइरहन्थ्यौं ।
पछिल्लो समय ‘डिप्रेसन’ भन्ने शब्द खेलाँचीजस्तो बन्न पुगेको छ । यसो सानातिना समस्या वा असफलता मिल्यो कि म त डिप्रेसनमा जाने भएँ भन्ने गरेको सुनिन्छ । अहिले आत्महत्या निकै बढिरहेको छ । आत्महत्या गर्छु भनेर ताली खाएर हिँडिरहेका मानिस पनि देख्छु । युवाहरू आत्महत्या गर्न तयार छन् भनेर ‘प्रोभोक’ गरिएको पनि छ ! दुरुत्साहन गर्ने स्वार्थी तत्त्व हुन् । तिनलाई हामीले हतोत्साही गर्नुपर्छ । युवालाई त परिस्थितिसँग जुध्न पो सिकाउनुपर्छ ।
लेखक नेकपा एमाले अध्यक्ष तथा पूर्वप्रधानमन्त्री हुन् ।
(स्रोत : इकान्तिपुर)
